Năm 2023, ngành phim ảnh Việt Nam bất ngờ tạo được những điểm nhấn bất ngờ trên trường quốc tế. Bên cạnh những đạo diễn làm phim thương mại trong nước, có một thế hệ đạo diễn trẻ đang ngày đêm say mê sáng tạo để đưa những đứa con tinh thần của mình ra thế giới. Họ kể những câu chuyện mang đậm bản sắc Việt Nam với khán giả quốc tế và đạt được những sự ghi nhận nhất định. Một trong số đó, không thể không nhắc đến Hà Lệ Diễm - cô gái người Tày với đam mê cho dòng phim tài liệu vốn được đánh giá là thể loại hấp dẫn nhưng đầy thử thách.

Mới đây, Hà Lệ Diễm tiếp tục nối dài chuỗi thành tích ấn tượng trong năm qua với giải Bông Sen Vàng và Đạo diễn xuất sắc hạng mục phim tài liệu ở Liên hoan phim Việt Nam. Trước đó, cô cũng thắng giải Phim quốc tế xuất sắc tại Liên hoan phim Docaviv (Israel) và giải Đạo diễn xuất sắc tại Liên hoan phim tài liệu quốc tế Amsterdam (Hà Lan) vào năm 2021, giải Phim châu Á hay nhất (chung các thể loại) tại Liên hoan phim châu Á Đà Nẵng 2023. Tiêu biểu nhất, dự án Những Đứa Trẻ Trong Sương còn vào đến vòng rút gọn của giải Oscar 2023, là 1 trong 15 tác phẩm xuất sắc nhất thế giới của thể loại phim tài liệu.

Với những thành tích ấn tượng đó, hãy đề cử cho Hà Lệ Diễm tại cổng đề cử của WeChoice Awards 2023 sẽ được mở vào ngày 18/12/2023.

Cô bé mê kể chuyện và mối duyên tình cờ với điện ảnh

Hà Lệ Diễm sinh ra trong một gia đình dân tộc Tày ở bản Bung, tỉnh Bắc Kạn. Từ nhỏ, cô được ông nội (vốn là một giáo viên) khuyến khích đọc rất nhiều sách. Cộng thêm tính tò mò và thích khám phá, Diễm như sở hữu "một kho tàng" những mẩu chuyện thú vị để kể cho đám bạn. Cứ đến giờ tan học, lũ trẻ vùng cao lại thường theo chân Diễm để lắng nghe những câu chuyện trên trời dưới biển mà cô biết được qua sách vở. Thói quen đó dần trở thành sở thích, rồi biến thành đam mê của nhà làm phim trẻ tài năng từ lúc nào không hay.

Đến tuổi trưởng thành, Hà Lệ Diễm theo đuổi nghề báo chí với mong muốn được đi nhiều nơi, khám phá nhiều điều mới mẻ. Theo lời của các đồng nghiệp cũ, cô là nữ phóng viên nhanh nhẹn, sáng tạo trong tư duy đề tài và không bao giờ ngại khó khăn. Sau một thời gian cộng tác với một số tòa soạn và đài truyền hình lớn, Diễm nhận ra những bài viết, đoạn video phóng sự là chưa đủ để thỏa mãn đam mê kể chuyện của mình. "Làm báo nhiều áp lực, không thực sự phù hợp với tôi. Công việc khiến tôi cảm giác luôn phải nhanh chóng, tốc độ, đôi khi còn chẳng có đủ thời gian để đầu tư cho nhân vật", nữ đạo diễn thổ lộ.

Cũng trong quãng thời gian này, cô gái trẻ bén duyên với điện ảnh qua những khóa học làm phim tại Trung tâm hỗ trợ Phát triển tài năng Điện ảnh TPD. Hà Lệ Diễm bắt đầu tập tọe cho những dự án tài liệu đầu tay của mình. Thích thú và hứng khởi, sở thích này đem đến cho cô nhiều nguồn năng lượng tích cực mới mẻ. "Khi làm phim, tôi thấy một điều kỳ diệu. Với một chiếc máy quay trong tay, tôi mặc sức kể chuyện. Tôi cũng thích nhìn ngắm những màu sắc trong những khuôn hình mà mình quay được. Suốt thời gian quay phim, tôi nhận ra tình yêu dành cho phim tài liệu của mình. Đó là niềm vui khi ta có cơ hội để gặp gỡ nhiều người, để nói lên sự thật", cô chia sẻ.

Thế nhưng, việc trở thành một nhà làm phim tài liệu độc lập là một quyết định táo bạo, không phải ai cũng dám theo đuổi. Các đạo diễn tài liệu thường phải tự tìm kiếm đề tài, xoay sở lo tài chính. Kịch bản của họ chính là những sự kiện thường ngày trong cuộc sống. Nhà làm phim phải suy nghĩ, lập luận để biết lúc nào cần cầm máy lên ghi lại những khoảnh khắc đáng giá. Cũng vì vậy, những dự án tài liệu thường xuyên tiêu tốn của các đạo diễn nhiều năm để đổi lại là vài chục phút trên màn ảnh. Thấu hiểu những khó khăn đó, Hà Lệ Diễm ban đầu cũng không suy nghĩ nhiều, cứ theo đuổi vì thấy làm phim cảm giác như "đi chơi".

Từ khoản tài trợ 2 triệu đồng cho đến những giải thưởng quốc tế

Sau khóa học tại TPD năm 2012, Diễm bắt tay vào thực hiện phim tài liệu ngắn Con Đi Trường Học với khoản hỗ trợ 2 triệu đồng từ trung tâm. Tác phẩm theo chân một người phụ nữ ở Bắc Kạn rơi vào bi kịch của số phận, mắc căn bệnh AIDS quái ác nhưng vẫn luôn giữ được tinh thần lạc quan để nuôi nấng con trai của mình. Ý tưởng của bộ phim đến từ một lần Hà Lệ Diễm có cơ hội phỏng vấn nhân vật này. Sau đó, cứ cuối tuần, cô lại về nhà của hai mẹ con để quay phim, ghi lại những câu chuyện nhỏ xung quanh cuộc sống của họ.

Con Đi Trường Học mất khoảng 3 tháng để hoàn thiện. Ngay sau khi ra mắt, dự án gây chú ý lớn trong cộng đồng phim tài liệu, với câu chuyện gửi gắm nhiều chất vấn về chính sách xã hội đối với các số phận thiếu may mắn. "Trái ngọt" đầu tiên cũng đến với sự nghiệp của Hà Lệ Diễm khi cô được trao giải Cánh diều bạc năm 2013 (không có Cánh diều vàng).

Thành công của Con Đi Trường Học thôi thúc và trở thành bệ phóng giúp Hà Lệ Diễm tiếp tục theo đuổi hành trình làm phim tài liệu đầy thử thách. Năm 2016, cô tham gia Trại sáng tác phim tài liệu Varan Vietnam và ngày càng có những định hướng rõ ràng hơn với nghề. Mùa thu năm 2017, cô lên ý tưởng cho bộ phim tài liệu dài đầu tay, theo chân gia đình Di - một cô bé người Mông sống tại Sapa. Đạo diễn chia sẻ lại về dự án: "Ban đầu tôi làm vì thích thôi, không nghĩ gì nhiều đâu. Giai đoạn đó, tôi mới chập chững vào nghề. Những Đứa Trẻ Trong Sương đơn giản là mình tập tành làm thử chứ không hề định mang đi tranh giải quốc tế".

Kịch bản Những Đứa Trẻ Trong Sương xoay quanh hành trình trưởng thành của Di. Từ cô gái nhỏ vô tư vùng núi cao, nhân vật chính cũng trải qua những biến đổi tâm lý hết sức bình thường của một đứa trẻ mới lớn. Một ngày mùa xuân, Di đi chơi hội và bị một cậu bé hơn tuổi bắt về làm vợ. Cô cố gắng chống cự và nhất quyết không lấy chồng, muốn được tiếp tục đi học. Là người dân tộc Tày ở Bắc Kạn, Hà Lệ Diễm từng chứng kiến nhiều bạn bè đánh mất tuổi thơ vì lập gia đình sớm. Nữ đạo diễn thuyết phục Di và gia đình để ghi lại câu chuyện của cô bé.

Quá trình thực hiện Những Đứa Trẻ Trong Sương kéo dài hơn 3 năm. Cứ vài tháng, Hà Lệ Diễm lại tự bỏ tiền túi để lên thăm Di. Với chiếc máy ảnh cùng micro thu âm mượn của bạn bè, mỗi lần, nữ đạo diễn ở lại khoảng đôi ba tuần để ghi hình, cơm nước thì được gia đình nhân vật "bao nuôi". Dần dần, cô như trở thành một thành viên trong nhà. Mỗi khi có chuyện gì thú vị, Di lại báo với Diễm để lên quay phim.

Khai thác đề tài về tảo hôn và văn hóa dân tộc thiểu số, Những Đứa Trẻ Trong Sương thể hiện được một góc nhìn trung dung, không phán xét. Tác phẩm có nhiều phân đoạn đắt giá là các cuộc phỏng vấn ngắn giữa đạo diễn và những người Mông tại vùng núi cao. Qua chính những lời giải thích của họ, khán giả thấu hiểu hơn suy nghĩ và cuộc sống của người dân nơi đây. Cha mẹ của Di không hề ép buộc các con phải tuân theo những tập tục đã cũ. Khúc mắc giữa họ với lũ trẻ cũng giống như bao bậc phụ huynh khác, xuất phát từ tình yêu thương con.

Một điểm cộng của dự án đến từ chính phần hình ảnh đẹp không khác gì một tác phẩm phim truyện. Bằng óc quan sát tài tình và sự nhạy bén của mình, Hà Lệ Diễm đã "săn" được những khoảnh khắc cực kỳ đắt giá về cuộc đời Di để đưa lên màn ảnh. Đó có thể là các buổi đi chơi với đám bạn vùng cao, hay những lần cô bé cãi vã với cha mẹ vì khoảng cách thế hệ. Nhà phê bình nổi tiếng Guy Lodge của tạp chí Variety nhận xét Những Đứa trẻ Trong Sương hoàn toàn đủ điều kiện để xếp vào cả thể loại phim tài liệu và phim nghệ thuật khi đi tranh tài tại các liên hoan trên thế giới.

Và bằng tài năng của mình, Hà Lệ Diễm đã đưa những câu chuyện rất Việt Nam như vậy đến với thế giới. Xem Những Đứa Trẻ Trong Sương, chúng ta cũng phải ngất ngây với vẻ đẹp của núi rừng Tây Bắc và cuộc sống dù thiếu thốn nhưng vẫn mộng mơ như chốn tiên cảnh của người dân nơi đây. Nhìn lại hành trình của Hà Lệ Diễm, nhiều người chắc chắn không khỏi xúc động và nể phục một cô nàng dân tộc nhỏ bé nhưng đầy bản lĩnh. Nữ đạo diễn chia sẻ: "Những thứ hiện tại mà tôi có đã quá đủ để đi tiếp con đường mà mình đã chọn. Tôi không muốn mọi thứ bị thổi phồng lên quá. Tôi cũng không muốn mọi người hay cụ thể là nhân vật của mình bị áp lực quá vì sự nổi tiếng của bộ phim. Và tôi cũng không muốn mọi người cảm thấy lọt vào danh sách rút gọn của Oscar là một sự hào nhoáng".