Trong cuộc sống, chúng ta gặp không ít những trường hợp, vụ án mà khi phỏng vấn cha mẹ của kẻ phạm tội, họ thường thảng thốt nói: "Con tôi ở nhà ngoan lắm" hay "Sao lại thế được, cháu lúc nào cũng ngoan ngoãn, lễ phép",...

Câu nói này khiến một bộ phận dư luận cảm thấy nực cười, cho rằng những bậc làm cha mẹ này đang "giả ngây giả ngô" để bao che cho cái sai của con mình. Làm sao có chuyện con hư mà không biết?

Tuy nhiên, câu nói này thực chất phản ánh một thực tế tâm lý xã hội khá phổ biến. Việc một người có nhiều "bộ mặt" khác nhau là điều bình thường và có thể phân tích từ các góc độ tâm lý học, xã hội học và vai trò của môi trường tác động lên hành vi con người.

1. Thuyết Nghệ thuật kịch của Erving Goffman

Thuyết Nghệ thuật kịch (Dramaturgical Theory) của Erving Goffman - nhà xã hội học, tâm lý học người Do Thái gốc Ukraine, được trình bày trong cuốn sách nổi tiếng "The Presentation of Self in Everyday Life" (1956).

Goffman sử dụng ẩn dụ sân khấu để phân tích cách con người thể hiện bản thân trong tương tác xã hội, giống như diễn viên biểu diễn trên một sân khấu. Hiểu một cách nôm na, con người thường đóng các vai trò xã hội khác nhau dựa trên hoàn cảnh và đối tượng giao tiếp. Họ thể hiện các khía cạnh khác nhau của bản thân để phù hợp với kỳ vọng hoặc chuẩn mực của từng nhóm xã hội. Ví dụ:

- Đối với cha mẹ: Trẻ em thường thể hiện sự vâng lời, lễ phép vì đó là môi trường gia đình, nơi có kỳ vọng về sự ngoan ngoãn, hiếu thảo. Cha mẹ nhìn thấy mặt này và tin tưởng con cái hoàn toàn theo hình ảnh đó.

- Đối với bạn bè thân thiết: Trẻ có thể bộc lộ những suy nghĩ và hành động tự nhiên hơn, đôi khi có thể nổi loạn hoặc mạo hiểm để khẳng định bản thân trong nhóm.

- Đối với xã hội bên ngoài: Trẻ em, đặc biệt là lứa tuổi vị thành niên, có thể thử nghiệm nhiều vai trò khác nhau, từ hành động đúng mực đến các hành vi tiêu cực như chống đối, nổi loạn.

Điều này giải thích vì sao hình ảnh của một người trong mắt cha mẹ có thể khác xa so với hình ảnh của họ trong các môi trường khác.

2. Hiện tượng tâm lý của phụ huynh

Khi một đứa trẻ phạm tội hoặc có hành vi sai trái, cha mẹ thường rơi vào tâm lý chối bỏ và bảo vệ. Có một số lý do cho phản ứng này:

- Niềm tin vào hình ảnh lâu dài của con mình: Trong mắt phụ huynh, hình ảnh "đứa con ngoan" đã được củng cố từ nhỏ và khó bị phá vỡ, dẫn đến việc họ không tin hoặc khó chấp nhận sự thật.

- Sự tự trách bản thân: Thừa nhận con cái làm sai đôi khi đồng nghĩa với việc họ phải đối mặt với thất bại trong việc nuôi dạy con cái, tạo nên cảm giác đau đớn và xấu hổ.

- Áp lực từ xã hội: Trong văn hóa Á Đông, hình ảnh gia đình rất quan trọng. Cha mẹ thường bảo vệ danh dự gia đình bằng cách phủ nhận hoặc giảm nhẹ hành vi sai trái của con cái.

3. Ảnh hưởng của môi trường và sự phát triển nhân cách

Một người thể hiện nhiều "bộ mặt" khác nhau còn phụ thuộc vào môi trường tác động. Nhất là trong giai đoạn vị thành niên, trẻ em dễ bị ảnh hưởng bởi những yếu tố sau:

- Môi trường bạn bè: Những áp lực từ bạn bè có thể khiến trẻ tìm cách hòa nhập bằng những hành vi lệch chuẩn như nói dối, trốn học hoặc thậm chí phạm pháp.

- Mạng xã hội và truyền thông: Trẻ em ngày nay có cơ hội tiếp xúc với nhiều luồng thông tin đa dạng, từ đó có thể phát triển những khía cạnh nhân cách khác biệt với những gì cha mẹ nhìn thấy.

- Sự thiếu kết nối từ gia đình: Trong nhiều trường hợp, cha mẹ chỉ nhìn thấy bề nổi hành vi của con cái mà không thực sự hiểu rõ những gì trẻ suy nghĩ hoặc trải qua. Điều này tạo ra khoảng cách và sự thiếu minh bạch trong giao tiếp gia đình.

4. Bài học từ hiện tượng này

Việc một người có nhiều "bộ mặt" không hoàn toàn xấu, vì nó thể hiện khả năng thích nghi xã hội. Tuy nhiên, khi những khía cạnh tiêu cực của nhân cách bộc lộ và gây ra hành vi sai trái, cần có sự can thiệp và điều chỉnh từ gia đình, nhà trường và xã hội:

- Cha mẹ cần thấu hiểu con cái hơn: Thay vì khăng khăng bảo vệ hình ảnh "đứa con ngoan", cha mẹ nên mở lòng, nhìn nhận vấn đề một cách khách quan và tìm hiểu nguyên nhân sâu xa.

- Giáo dục nhận thức và đạo đức: Trẻ em cần được hướng dẫn cách sống thật với bản thân nhưng vẫn tuân thủ các giá trị đạo đức, tránh rơi vào tình trạng sống hai mặt tiêu cực.

- Tăng cường sự kết nối gia đình: Cha mẹ cần dành thời gian trò chuyện, lắng nghe để hiểu được suy nghĩ của con thay vì chỉ nhìn vào những hành vi biểu hiện bên ngoài.

Kết luận:

Việc một đứa trẻ có nhiều "bộ mặt" khác nhau là điều tự nhiên trong quá trình phát triển nhân cách và thích nghi xã hội. Tuy nhiên, nếu không có sự định hướng đúng đắn từ gia đình và xã hội, điều này có thể dẫn đến những hành vi lệch lạc. Thay vì phủ nhận hoặc bao che, phụ huynh cần tỉnh táo, lắng nghe và hỗ trợ con cái điều chỉnh hành vi theo hướng tích cực.