Sự cần thiết của khẩu trang để ngăn chặn dịch bệnh lây lan là không thể chối cãi. Nhưng với bản chất "chỉ dùng một lần", nó đồng nghĩa với việc lượng khẩu trang y tế thải bỏ cũng là rất nhiều. Báo cáo trên Science Daily cho biết, ước tính cả thế giới sử dụng khoảng 129 tỉ chiếc khẩu trang mỗi tháng - tương đương tầm 3 triệu chiếc mỗi phút. Khẩu trang đã sử dụng vì thế xuất hiện ở khắp mọi nơi, từ vỉa hè chốn đô thị cho đến hang cùng ngõ hẻm, lên cả Internet. Chúng trôi dạt vào bờ biển đảo Soko tại Hong Kong, cho đến ngoài khơi vùng biển của nước Pháp.
Giới khoa học đã cảnh báo về cơn sóng thần "rác khẩu trang" này ngay từ đầu. Họ sớm thấy được sự ảnh hưởng nghiêm trọng của chúng đến hệ sinh thái nếu lọt ra ngoài môi trường. Chẳng hạn, những chiếc quai bằng cao su trên khẩu trang sẽ khiến rùa, chim chóc và nhiều loài vật khác mắc kẹt. Cá có thể nhấm nháp các sợi nhựa từ khẩu trang. Và ngay cả sức khỏe con người cũng bị ảnh hưởng, một khi khẩu trang bắt đầu phân hủy.
2 năm trôi qua, chính phủ các nước buộc phải đối mặt với một vấn đề mới: Làm sao để giữ an toàn cho cộng đồng trước virus mà tránh gây ra thảm họa cho môi trường? Nhưng thay vì làm theo lời cảnh báo của giới chuyên gia và chấp nhận đầu tư vào thế hệ khẩu trang dễ phân hủy sinh học, đa số đều chọn cách lờ đi.
Thảm họa ở cấp độ tế bào
Tháng 12/2021, một nghiên cứu cho biết lượng khẩu trang bị vứt bỏ tại Anh đã tăng đến 9000% trong vòng 7 tháng đầu đại dịch. Và khi các biến thể dễ lây nhiễm như Delta hay Omicron xuất hiện, người dân chuyển sang sử dụng các loại khẩu trang an toàn hơn như KN95 hay N95 (cũng là loại dùng 1 lần) và bỏ qua khẩu trang vải, rõ ràng là sẽ có thêm nhiều rác khẩu trang nữa xuất hiện trong những tháng kế tiếp.
Bước vào năm Covid-19 thứ 3, giới khoa học không chỉ lo ngại về việc khẩu trang sẽ làm ô nhiễm nguồn nước mà còn đề cập đến những mối lo mới. Sarper Sarp, giáo sư ngành kỹ thuật hóa tại ĐH Swansea (xứ Wales) đã thực hiện một nghiên cứu về mức độ ô nhiễm của 9 loại khẩu trang dùng 1 lần. Sau khi ngâm chúng vào nước, Sarp nhận thấy tất cả đều thải ra hạt nhựa với kích cỡ từ micro đến nano.
Mỗi phút, có 3 triệu khẩu trang bị vứt bỏ trên toàn cầu
Ngoài ra, đội nghiên cứu của Sarp còn phát hiện khẩu trang thải ra các hạt phân tử nano silicon và kim loại nặng - như chì, đồng, cadmium và thậm chí là cả arsenic (thạch tín). Sarp cho biết ông đã rất sốc với số lượng hạt mà khẩu trang thải ra - mỗi chiếc tung ra tới hàng trăm, thậm chí hàng ngàn phân tử độc hại, với tiềm năng gây rối loạn chuỗi thức ăn dưới đại dương và làm ô nhiễm nguồn nước uống của con người.
Trong đó, sự tồn tại của các hạt nano silicon là điều đáng ngại. Silicon là vật liệu phổ biến trong các sản phẩm chăm sóc sức khỏe, dễ khử trùng và bảo quản. "Nhưng ở kích cỡ nano thì khác," - Sarp nhận xét.
Các hạt vi nhựa (microplastic) có thể xuất hiện ở bất kỳ loại nhựa dùng 1 lần nào - từ chai nhựa cho đến túi nylon. Dù có thể lọt vào cơ thể người, nhưng Sarp cho rằng các hạt vi nhựa có thể được lọc bỏ phần lớn qua hệ tiêu hóa và phổi của chúng ta. Nhưng ở cấp độ nano, chúng sẽ xuyên được qua thành tế bào và tấn công vào ADN, gây ảnh hưởng đến các dạng sống ở cấp tế bào.
Một nghiên cứu gần đây về hạt nano silicon cho thấy chúng thậm chí có thể trở thành một quả bom gây ung thư. Và nếu nhân lên hàng trăm hạt mỗi chiếc khẩu trang, và với tần suất 50.000 chiếc bị vứt bỏ mỗi giây, mối lo ấy trở nên hiển hiện.
"Tôi nghĩ đây là tình huống tương đối khẩn cấp, cho cả giới khoa học và các chuyên gia môi trường."
Môi trường khỏe, người mới khỏe
Biến đổi khí hậu tạo ra các hiện tượng thiên nhiên cực đoan, và nó dạy cho con người hiểu được rằng sự tồn vong của chúng ta chịu ảnh hưởng lớn từ môi trường.
Sẽ thật ngây thơ nếu cứ giả định rằng Covid-19 sẽ sớm chuyển thành một bệnh đặc hữu, qua đó đặt dấu chấm hết cho thời đại khẩu trang. Một bài viết từ The Atlantic cho rằng "bệnh đặc hữu" không đồng nghĩa với việc bệnh dịch đã hoàn toàn chấm dứt, và việc Covid-19 trở thành bệnh đặc hữu sẽ không đưa chúng ta về trạng thái "bình thường" như trước năm 2020. Khẩu trang sẽ vẫn ở đây, phần nào đó đi vào văn hóa, lâu hơn so với chúng ta tưởng tượng. Và bởi vậy, lãnh đạo các nước cần phải tìm cách xử lý rác thải khẩu trang - thứ đã gây ảnh hưởng đến hệ sinh thái ngay lúc này.
"Hiện tại đã có những cách tiếp cận vấn đề đầy hứa hẹn trên toàn cầu," - Sarp nhận định. "Chúng ta cần gom chúng lại với nhau, cần để chính phủ các nước hiểu rằng họ phải hành động, và hy vọng rằng sẽ sớm giải quyết được vấn đề trước khi chúng vượt ra ngoài tầm kiểm soát."
