Cú sốc đầu đời của một "học sinh ngoan"

Khi không tìm được việc làm trong mùa tuyển dụng sinh sinh viên tốt nghiệp của Trung Quốc, Zuo Gang bắt đầu mất tự tin và đặt câu hỏi về toàn bộ thế giới quan của mình.

Giống như nhiều thanh niên Trung Quốc khác, cô gái 25 tuổi này từ nhỏ đã được nuôi dạy để trở thành một “học sinh ngoan”. Giáo viên và bố mẹ cô luôn bảo chỉ cần cô cặm cụi học hành, tuân thủ các quy tắc và làm việc chăm chỉ, tiền bạc và thành công sẽ tự nhiên đến.

Zuo vâng theo từng lời căn dặn đó, vượt qua hết kỳ thi này đến kỳ thi khác, giành được suất vào một trường đại học danh tiếng ở Bắc Kinh và cố gắng để có tấm bằng tốt nghiệp.

Tuy nhiên, khi đã chuẩn bị hoàn thành chương trình thạc sĩ, Zuo Gang đã nộp một loạt đơn xin việc nhưng không nhận được bất kỳ phản hồi nào. Đối với Zuo, thất bại này như một đòn chí mạng. Sau những năm tháng đạt được thành tích trong học tập, cô vẫn chưa chuẩn bị cho việc bị từ chối. Trong nhiều tháng sau đó, Zuo Gang liên tục vật lộn với sự lo lắng, không thể ngủ được, cảm thấy có lỗi rất nhiều với cha mẹ và giáo viên.

May mắn thay, Zuo Gang đã cố gắng thoát ra được khỏi vòng xoáy tinh thần đó. Cô nhận ra rằng việc không tìm được việc làm không phải lỗi của bản thân. Khi nền kinh tế Trung Quốc vẫn đang phục hồi sau đại dịch COVID-19, thị trường việc làm cạnh tranh khốc liệt và hàng triệu sinh viên tốt nghiệp khác cũng đang phải đối mặt với những thách thức tương tự.

Zuo nói với Sixth Tone: “Tôi không nghĩ mình đã mắc bất kỳ sai lầm nào trong việc lập kế hoạch cho sự nghiệp của mình. Đơn giản là bây giờ đã là một thời đại khác. Trái ngược với thế hệ cha mẹ tôi, ngày nay chỉ làm việc chăm chỉ thôi không còn đảm bảo thành công nữa.”

Nhưng thử thách đó đã để lại ấn tượng sâu sắc cho Zuo. Từ  một “con cưng” của giáo viên, giờ đây cô trở thành người phê bình nhiệt tình cho vấn đề “tâm lý học sinh ngoan”.

Nỗi lo ngày một tăng cao

Nhiều người trẻ Trung Quốc khác cũng đồng cảm với nỗi thất vọng của Zuo Gang. Vào tháng 1, Zuo đã thành lập một nhóm trên nền tảng xã hội Douban có tên “Nạn nhân của tinh thần học sinh ngoan”. Nhóm nhanh chóng thu hút một lượng người theo dõi đông đảo với hơn 80.000 thành viên và đã phát triển thành một kênh hỗ trợ. Các thành viên mới thực hiện bài kiểm tra tự đánh giá do Zuo Gang biên soạn, để xác định bản thân đang có những biểu hiện nào của “tâm lý học sinh ngoan”. Bao gồm: sự phục tùng, vâng lời quá mức trước quyền lực; luôn mong cầu được nhận những phản hồi tích cực và thói quen nghi ngờ bản thân khi mắc những lỗi nhỏ.

Dựa vào kết quả từ bài kiểm tra, nhóm sẽ đề nghị giúp các thành viên thoát khỏi tâm lý này với tư cách là một “người tự do”. Nhiều bài đăng của giới trẻ Trung Quốc ghi lại nỗ lực của họ để trở thành “người tự do” hoặc chia sẻ mẹo về cách ngừng đánh giá bản thân dựa trên các thước đo thành công vốn có của xã hội.

Những “học sinh ngoan” như Zuo Gang có xu hướng đặc biệt dễ gặp các vấn đề về sức khỏe tâm thần. Ở phương Tây, nhiều nghiên cứu đã phát hiện ra rằng những người đạt thành tích cao có nhiều khả năng mắc các vấn đề lo lắng, trầm cảm và lạm dụng chất kích thích hơn so với dân số nói chung. Điều này là do những người đạt thành tích cao thường dựa dẫm quá mức vào sự công nhận từ bên ngoài, để củng cố lòng tự trọng của họ, khiến họ không thể đối mặt với những thất bại.

Tâm lý này tồn tại ở khắp nơi trên thế giới, nhưng dường như nó đặc biệt phổ biến ở Trung Quốc. Sự cạnh tranh trong hệ thống giáo dục khốc liệt và áp lực đạt điểm xuất sắc bắt đầu từ khi họ còn trẻ. Mặc dù chính phủ đã cố gắng giảm bớt gánh nặng cho học sinh, nhưng đất nước này vẫn đang chứng kiến một số lượng lớn học sinh mắc chứng lo âu.

“Nhiều bậc phụ huynh đặt quá nhiều kỳ vọng cao cho con cái họ. Ngay cả khi một học sinh đạt 98/100 điểm trong một bài kiểm tra, thì thay vì khen ngợi, các bậc cha mẹ Trung Quốc thường tập trung vào hai điểm còn thiếu hơn. Theo thời gian, học sinh sẽ quen với việc đánh giá bản thân mình dựa trên tiêu chuẩn đánh giá của thế giới bên ngoài”, Liu Zhen - nhà tâm lý học trẻ em tại Trung tâm Sức khỏe Tâm thần Thượng Hải nhận xét.

Theo Wang Fang - giáo sư tâm lý học tại Đại học Sư phạm Bắc Kinh, nếu không được điều trị, những vấn đề này sẽ để lại hậu quả suốt đời. Liu Zhen cho biết, những người này thường trở nên sợ tham gia vào các hoạt động mà có khả năng sẽ bị người khác đánh giá, gây cản trở sự phát triển cá nhân của họ và họ cũng dễ bị lợi dụng tại nơi làm việc.

Chỉ là "học sinh ngoan" vẫn chưa đủ

Lớn lên tại một thị trấn nhỏ ở Khu tự trị dân tộc Choang Quảng Tây, phía Tây Nam Trung Quốc, từ bé Zuo Gang đã thấm nhuần tâm lý “Điểm cao, cuộc sống tốt đẹp” và luôn khao khát sự có được sự công nhận của giáo viên. Ở trường cô, những học sinh đứng đầu là những người được yêu mến nhất, những đứa trẻ điểm thấp sẽ bị chế nhạo không ngừng.

Trước đây, Zuo Gang từng đến gặp giáo viên dạy toán sau giờ học để xin được giảng giải về một đề bài mà cô không giải được. Giáo viên không những từ chối giúp đỡ mà còn mắng cô vì không đủ chú ý trong bài giảng. Sau đó, trong buổi học tiếp theo, giáo viên gọi Zuo trả lời một câu hỏi tương tự. Khi cô không thể làm được liên bị giáo viên chỉ trích trước lớp. Những cảnh sỉ nhục công khai như thế này diễn ra thường xuyên, dẫn đến cô dần học cách im lặng và không còn dám đặt câu hỏi nữa. Đến lúc học xong trung học, bản năng trở thành một học sinh ngoan ngoãn, đạt điểm A đã ăn sâu vào cô gái trẻ.

Năm 18 tuổi, Zuo thi vào một trường đại học tốt ở Bắc Kinh - thành tích đầy ấn tượng đối với một học sinh đến từ vùng nông thôn Quảng Tây. Nhưng khao khát thành công đầy ám ảnh của cô vẫn không hề nguôi ngoai. Trong suốt thời gian học đại học, Zuo Gang luôn cố gắng hết sức và lấp đầy kỳ nghỉ của mình bằng các chương trình thực tập, chương trình học hè và các hoạt động khác.

"Tôi không thể dừng lại. Nếu nghỉ hơn hai ngày, bản thân tôi phải vật lộn với cảm giác mình vô dụng, làm lãng phí không gian và thời gian", cô chia sẻ.

Việc thất nghiệp làm Zuo càng trở nên tiêu cực. Cô thường xuyên thức cả đêm đến 10 giờ sáng, tự hỏi mình đã làm gì sai. Không thể đối mặt với gia đình, cô tránh về nhà vào dịp nghỉ Tết. Thay vào đó, Zuo gọi điện cho bố mẹ và giáo viên để xin lỗi vì đã làm họ thất vọng.

Đôi khi, ảnh hưởng của "tâm lý học sinh ngoan" vẫn có thể tồn tại ngay cả khi sinh viên đã tốt nghiệp và bắt đầu đi làm. Zhang Liqun, 25 tuổi đến từ Thượng Hải, đã tìm được việc làm tại một công ty kế toán sau khi tốt nghiệp, nhưng anh vẫn cảm thấy mình luôn phải làm hài lòng cấp trên như trước đây đã cố gắng làm hài lòng giáo viên.

Tại nơi làm việc, Zhang buộc phải đồng ý với mọi yêu cầu. Anh ấy thường đảm nhận nhiều nhiệm vụ hơn khả năng của mình, buộc anh phải thường xuyên làm việc ngoài giờ. Ngay cả sau khi về đến nhà, anh ấy vẫn cảm thấy mình phải kiểm tra tin nhắn mỗi khi có ai đó gửi tin nhắn trong nhóm trò chuyện về công việc. Bản thân Zhang luôn tự vấn bản thân về hiệu suất của mình, tự so sánh với các đồng nghiệp và luôn sợ bản thân trở thành người "lãng phí".

Tuy nhiên, suy nghĩ này không phải lúc nào cũng khiến giới trẻ Trung Quốc trở nên thu hút hơn trong mắt nhà tuyển dụng. Qi Siyu, giám đốc nhân sự tại một công ty công nghệ có trụ sở tại Thượng Hải cho biết, trong nền kinh tế ngày nay, chỉ là một "học sinh ngoan" thôi vẫn chưa đủ.

Theo Qi: "Mặc dù điểm cao và tuân thủ mệnh lệnh chắc chắn là những phẩm chất quan trọng, nhưng nhà tuyển dụng còn cần nhiều hơn thế. Họ thường tìm kiếm một loạt các kỹ năng và đặc tính rộng hơn, để xác định điều gì tạo nên một nhân viên hoặc ứng viên giỏi".

Trên thực tế, "tâm lý học sinh ngoan" thường có thể là trở ngại trong môi trường chuyên nghiệp. Trong khi nhân viên có thể nghĩ rằng chỉ cần siêng năng hoàn thành mọi nhiệm vụ được giao là được, thì người quản lý của họ có thể đang tìm kiếm điều gì đó hơn thế nữa.

Đột phá

Dong - giáo viên tại một trường trung học cơ sở hàng đầu ở Thượng Hải, nói với Sixth Tone rằng "tâm lý học sinh ngoan" đang trở nên phổ biến hơn bao giờ hết, đặc biệt là với những đứa trẻ hướng nội, liên tục tìm kiếm những lời khen ngợi và phần thưởng như một cách để nâng cao lòng tự trọng của mình.

Giống như nhiều trường hàng đầu của Trung Quốc khác, ngôi trường của Dong đã tạo dựng được danh tiếng nhờ khả năng chuẩn bị cho sinh viên giành được một suất vào trường đại học tốt nào đó của Trung Quốc. Nhưng hệ thống này khiến sinh viên chịu rất nhiều áp lực. Dong cho biết, nếu họ không đáp ứng được các tiêu chuẩn cực kỳ cao của trường, có nguy cơ dẫn đến suy sụp tinh thần.

Với việc các trường học ở Trung Quốc hiện được yêu cầu theo dõi và chăm sóc sức khỏe tâm thần của học sinh, người ta hy vọng rằng trong tương lai sẽ ngày càng ít học sinh rời trường với cái mác "học sinh giỏi". Nhưng đối với những sinh viên tốt nghiệp như Zuo, tất cả những gì họ có thể làm là cố gắng chấp nhận quá khứ của mình và nỗ lực thoát khỏi những bế tắc cũ.

Và cuối cùng sau nhiều tháng, Zuo cho biết cô đã làm được điều đó. Hiện cô tự mô tả mình là một "người tự do" và đã thêm nhãn "đã thức tỉnh" vào tài khoản mạng xã hội để thể hiện tâm thế mới của bản thân, rằng cô hiện tại đã không còn chăm chăm quan tâm đến việc làm hài lòng người khác.

Đầu năm nay, Zuo đã tìm được việc làm tại một cơ quan truyền thông có trụ sở tại Bắc Kinh. Nhưng cô ấy có ý định nhảy việc vì có thể kiếm được mức lương cao hơn ở nơi khác. "Nếu là tôi của ngày xưa, tôi sẽ coi điều này là không trung thành với công ty hiện tại của mình", Zuo nói.

Liu - nhà tâm lý học trẻ em cho hay, trên thực tế, một số "người tự do" vẫn đang tìm kiếm sự bình an trong tâm hồn hoặc một hướng đi rõ ràng. Cuộc nổi dậy chống lại "tâm lý học sinh giỏi" của họ chỉ là khởi đầu cho một hành trình dài, đôi khi có thể kéo dài hàng năm trời. Nhưng nếu họ tập trung, cuối cùng họ sẽ đạt được mục tiêu thôi.

Trong nhóm "Nạn nhân của tinh thần học sinh ngoan" trên nền tảng Douban, Zuo gần đây đã viết một thông điệp chào mừng và đưa ra vài lời khuyên cho các thành viên mới: "Hãy tử tế với chính mình, thách thức các chuẩn mực, đối xử tốt với bản thân".