Lang thang dạo chơi theo các con đường nhựa chạy vòng vèo trong thị trấn bây giờ, thỉnh thoảng người ta bắt gặp một dãy tường đá hộc cũ kỹ rêu phong với những mái vòm như những tầng hầm hay những mảng đá hoa nằm ẩn mình dưới tán su su xanh thẫm.
Nhưng không phải ai cũng biết rằng cách đây gần một thế kỷ, bên trên những chiếc nền đá ấy là những biệt thự tuyệt đẹp có cả sân vườn cây cối sum suê nhìn ra những cánh rừng thông và có tiếng dương cầm êm ái vọng ra hòa vào mây trắng vởn vơ bên song cửa.
Vẻ đẹp quyến rũ của Tam Đảo, làn không khí mát lành chẳng thua kém trời Âu đã khiến cho những quan chức, gia đình người Pháp thi nhau lên Tam Đảo “xí phần” xây dựng cho mình những villa làm chốn nghỉ dưỡng cuối tuần. Có người cho rằng tổng cộng có 123 biệt thự, lại có người cho rằng đến những 143.
Thậm chí, có người còn cho rằng ở lòng chảo này có từng có tròn 100 biệt thự Pháp cổ đã được bố trí xây dựng khéo đến nỗi, nếu đứng ở cửa bất kỳ biệt thự nào cũng có thể nhìn thấy 99 biệt thự còn lại xung quanh. Đó chỉ là một trong những câu chuyện được lan truyền đến mức trở thành… huyền thoại.
Ngày đó, hàng năm có hàng nghìn gia đình người Pháp lên nghỉ mát. Họ là những nhà tư sản, những quan cai trị cỡ bự như toàn quyền Đông Dương Catroux, Decoux, Thống sứ Bắc Kỳ Delsal, Chánh sứ Vĩnh Yên Removille… sống xa hoa trong những biệt thự lộng lẫy.
Ngoài ra còn có biệt thự của ông Thẩm Hoàng Tín, dược sĩ học ở Pháp về, sau này làm chủ tịch UBND thành phố Hà Nội, nhà của anh em Trịnh Văn Bô, Trịnh Văn Bính, nhà Cự Chung, Cự Đạt là các nhà tư sản dệt giàu có thời đó. Nhà ông Võ Đức Diên, rồi nhà Hồng Khê làm thuốc với câu ca mà nhiều người còn nhớ: “Dây thép mà buộc ngang trời/thuốc Hồng Khê chữa người lửng lơ”.
Vật liệu xây dựng gồm đá khai thác tại chỗ, mái kết cấu gỗ và trần toóc xi. Nhà nhiều tầng có cầu thang gỗ, sàn dầm gỗ lát ván, hoặc sắt hình liên kết với gạch cuốn. Những viên ngói lợp được gửi theo tàu biển từ cảng Marseille vượt đại dương sang đây để xây nhà. Mỗi ngôi biệt thự mang một cái tên: villa cánh chim nhạn, villa con ve sầu, villa dưới cây thông...
Không chỉ có những villa sang trọng, đẹp đẽ người ta còn quy hoạch Tam Đảo với đầy đủ bồn hoa, ghế đá, sân chơi trẻ em… Cây cỏ nhiều loại đưa từ Pháp sang; vào hè, trăm hoa đua nở, trăm màu khoe sắc; có bể bơi dành cho người lớn, có cả bể bơi dành cho trẻ con; có sân quần vợt, có nhà bắn bia; xa và cao hơn về phía Đông bắc có sân bóng đá…
Từ đó đến nay, bao nhiêu thăng trầm đã đi qua. Trên những nền móng biệt thự xưa nay mọc lên khá nhiều khách sạn hiện đại hoành tráng. Người ta tận dụng mọi khoanh đất có thể, người ta “thoải mái” xây dựng theo ý mình mà hình như chẳng có một quy hoạch cụ thể cho một viên ngọc du lịch xứng tầm.